DERSİM’İN ŞECERESİ (II) SEYFİ CENGİZ

TZANİLER’İN ÜLKESİ:
TZANİCA (ESKİ DERSİM, ÇANESTAN), DAHA ESKİDEN HALDİYA ADIYLA BİLİNEN ÜLKEDİR
Tzanlar’ın ülkesinden Tzanica olarak sözeden Bizans tarihçisi Procopius, Xenophon’un Tzanlar’ın ülkesini yanlış tarif ettiğini, onu Trabzon’a sınır göstermekle yanıldığını söyler. Onun aktardığına göre Trabzon ile Tzanlar’ın ülkesi arasında gerçekte geçilmez dağlar ve geniş bir bölge vardı. Tzanlar (Saniler), en eskiden beri Karadeniz kıyılarından çok içerde, modern Çoruh Nehri (eskiden Boas Nehri) ve İspir dolaylarında oturuyorlardı. Dolayısıyla Tzanlar, Procopius’un tarifine göre, başlangıçtan beri Ermeniler’le komşu idiler. Procopius, Çoruh Nehri kaynaklarının Tzanica’daki İspir çevresinde olduğunu, bu nehrin burdaki Tzanika dağlarından doğup Lazica (Colchis)’da Karadeniz’e döküldüğünü yazmaktadır. Tzanlar Bizans imparatoru Justinian (527-565) zamanına kadar bağımsız yaşadılar. İlk kez Justinian zamanında ve 530 yılı civarındadır ki onlara Bizans hakimiyeti ve bunu takiben de Bizans eliyle Hiristiyanlık dayatıldı. Agathias, Tzanlar’ın Karadeniz güneyindeki Trabzon yakınında yaşadıklarını, zaman zaman Pontus ve çevresine, Ermenistan içlerine talan akınları yaptıklarını yazar. Bizans’ın Tzanika’yı istila, işgal ve ilhak etmesini, onların yağma akınlarına bağlar. Bizans’ın Tzanica istilası, onun anlatımına göre Colchis (Lazistan)’ten hareketle yapılır. Theodorius ve Rize kentlerinde karargah kuran Bizans ordusu, bu kentlerden yola çıkarak Tzanica’yı istila eder. Bu istila binlerce Tzani’nin öldürüldüğü bir katliamla başarılır. Böylece o tarihe kadar bağımsız yaşayan Tzaniler’e Bizans tarafından ilk kez boyun eğdirilir. Tzanlar, eski dönemlerde Ardasa ve Gümşhane’den Hemşin’e kadarki bölgede, tüm Parhar zincirinde, Çoruh ve Kelkit (Gayl) vadilerinde yaşadılar. Adontz’a göre Tzanika, Çoruh ile Karadeniz’in kıyı şeridi (Trabzon’a kadarki) arasında yeralan, Parhar zincirini içeren dağlık bir eyaletti. Çoruh vadisinde Sasani Ermenistanı ile, Tayk eyaletinde Hars ile sınırdı. Ermenistan ile Tzanika’yı ayıran sınır ise Parhar (Bolhar?) dağları zinciriydi. Bu dağların güneyine düşen Satala (modern Sadak), Bayburt ve Koloneia (Koyulhisar) Ermenistan’a dahillerdi. Adontz’a göre sonraki dönemlerin Eğer eyaleti, Tzanika (Canet)’yı da içine alıyordu. Eğeria, Karadeniz’in Abhazya’dan Trabzon’a kadarki tüm doğu kıyısının adıydı.
Tzanlar’ın ülkesini Chaniuk adı altında Pontus’a yerleştiren ünlü Ermeni tarihçisi Moses Khorenatsi, Tzanica ve Haldiya (Khaltik) özdeşliği kurar. Prof. Adontz da ikisinin örtüştüğünü yazar. Daha eskiden Haldiya (Khaldiya) adını taşıyan bu toprakların sonraları Tzanika adını aldığını, Tzanika denen ülkenin daha gerilerde Haldiya (Khaldiya) diye bilinen bir ve aynı ülke olduğunu, onunla tamamen örtüştüğünü söyler. Tüm bu bilgilerden ve tariflerden çıkan sonuç Tzanika’nın, Pontus veya Colchis ile değil, gerçekte eski Haldiya ile örtüştüğüdür. Tzanika, daha eskiden Haldiya (Chaldia) diye bilinen ülkedir. Haldiler, ünlü Urartular’dır. Haldiya adı Urartular’dan kalmadır. Urartu yıkılışından sonra dağlara sığınan hakiki Urartulular, bu tarihten sonra kendi baş tanrıları Haldi’nin adıyla Haldiler diye bilindiler. Yerleştikleri dağlık ülke ise Haldiya adını taşıdı. Kaynakların önemli bir bölümünde Tzanlar’dan eski bir Pontus ve/veya Colchis kavmi olarak sözedilmesi, Tzanlar’ın genişçe yayılmasından, çok eskiden beri asıl Tzanica’ya komşu bu bölgelerde de varolmalarından ileri gelmektedir. Bunun nedeni şu ya da bu nedenle etrafa doğru göçleri veya sürülmeleri olabilir. Sözkonusu kaynakların onlarla ilk kez asıl Tzanica’nın kendisinden çok, Tzanica’ya komşu bu topraklarda karşılaştıkları anlaşılmaktadır.
Amasya Tarihi’nin yazarı da kendi kaynaklarına dayanarak Çanlar’ın eski bir Pontus kavmi olduğunu, daha İskender istilası öncesinde (Pontus kırallığı öncesinde) burada yaşayan kavimlerinden biri olduğunu söyler. Hatta Pontus kırallığının (337-63 M.Ö) başkenti Amasya’nın eski adı olan Harşene sözcüğünün bu halkın adından kaldığını kayddeder. Onun Çanlar dedikleri Tzanlar’dır. Tzan adıyla Türkçe söylenişte Çan (Can), Farsça ve Arapça’da Çin veya Sin şeklinde karşılaşırız. Kadri Kemal Kop, Çanlar (Tzanlar)’ın bu bölgedeki varlığının Truva Savaşı kadar gerilere dayandığını öne sürer. Amasya Tarihi’nin yazarı Hüseyin Hüsameddin ve Kadri Kemal Kop, antik Pontus kırallığı yöneticilerini Çanlar (Tzanlar)’la ilişkili gibi görmektedirler. 1204 yılında Bizans hanedan evi Comnenler tarafından kurulan Trabzon Devleti’nin kurulduğu topraklarda da Çanlar (Tzanlar), Haldiler, Lazlar ve başka halklar yaşıyordu. Danişmendler’in bu bölgede hakimiyet kurmasını takiben Trabzon ve çevresi bu bölgenin eski halklarından Çanlar’ın adıyla Canik (Canit) diye bilindi. Canik adını alan bu eyaletin başta gelen kenti Trabzon’du. Amasya, Kastamonu, Samsun, Ordu, Giresun ve Sinop da bu eyalete dahillerdi. Kısacası Canik adını alan bu eyalet bu sırada kabaca antik Pontus ile örtüşüyordu. Trabzon Rum Devleti bu eyalette kuruldu ve yaklaşık aynı kentleri içerdi. Kirzioğlu’nun Kars Tarihi’nde yerverilen bilgilere göre daha önce Colchis adını taşıyan Lazika’nın da Canet (Rize-Acara arası) adıyla bilindiği dönemler olmuştur. Böylece asıl Tzanika’nın yanısıra komşusu Pontus ve Colchis (Lazistan)’in de Tzanlar’ın adıyla Canik ya da Canet adını taşıdıkları dönemler olmuştur. Bu durum Tzanlar’ın bir vakitler Pontus, Colchis ve asıl Tzanica sathında önemli bir varlık olduklarına işaret etmektedir.
Danişmendname’de Trabzon Rum Devleti topraklarına ‘Canik Eli’ denmektedir.
Başkenti Kastamonu olan Çobanoğulları (Çobaniler, 1080?-1309) ile onların yerini alan Çandar-Oğulları (1309?-1461) beylikleri de kabaca Canik denen topraklarda veya bu toprakların bir kesimi üzerinde kuruldular. Çandar-Oğullarının adları bence Çan adından gelmedir (Çan-dar). 1341-48 yılları arasında Akkoyunlular Çanlar’la ittifak haline Trabzon Rum Devleti üzerine akınlar yaptılar. Bu devletin sınırlarındaki Canik Beyliği ile Taceddin-Oğulları Beyliği bu akınlar sürecinde doğdular. 1456’da ise Safevi Şahı Cüneyt, kaynakların ‘Rafıziler’ dediği yandaşları (içlerinde Çanlar da vardı) ile birlikte Trabzon Devleti üzerine yürüdü. Trabzon Devleti’nin çağrısı ile üstüne Osmanlılar’ın Rum (Sivas eyaleti) valisi Hızır Paşa yollandı. Geri çekilmek zorunda kalan Şah Cüneyt Akkoyunlu Uzun Hasan’a sığındı. Safevi-Akkoyunlu ittifakı bu sırada başladı. Osmanlılar döneminde Canik’in sınırları biraz daha farklı görünür. Cevdet Türkay’ın yayınladığı Osmanlı kayıtlarında Canik Sancağı, Samsun’un yanısıra Bafra, Kavak, Akçay, Ünye, Satılmış ve Erim kazalarını içermektedir.
 SEYFİ CENGİZ