DERSİM GELENEĞİNİN KHAL FERATLAR’I PART KIRALI DÖRDÜNCÜ FERAT EVİNİN
KIRMANCİYE KOLUDUR
Dersim’in Khal Mem-Khal Ferat geleneğinde Khal Mem’in kardeşi olarak tanıtılan
Khal Ferat kimdir?
Buna yanıt olarak Part kıralı Dördüncü Ferat (M.Ö. 38/37- M.Ö.2)’ın önemli bir
figür olduğunu düşünüyorum.
Benim düşüncem özetle şudur:
Genelde Partlar’a referans olan geleneğimizdeki Khal Ferat adı, daha özelde
Part kıralı Dördüncü Ferat Evi’ne referanstır. Partlar’ın Kırmanciye kolu,
özellikle Kırmanciye yöneticileri çizgisi bu evden çıkmadır. Partlar’ın bu
şubesi cedlerinden biri olan Kam-Sar’ın adıyla Kamsarakanlar, daha sonraları
ise bir diğer cedleri olan Arşak (Arşak III)’ın adıyla Arşakuniler (Arsarunik)
diye bilindiler.
Aşağıda anlatacaklarım dikkatle okunursa bu düşüncemin dayanakları netçe
görülebilecektir.
İlkin kısaca Dördüncü Ferat’ı tanıtalım:
Part kıralı Orodes (Hyrodes)’in 30 oğlu vardı. M.Ö. 37’de tahtı bunlardan
birine bırakmaya karar verdiğinde, onun halefinin kendisi olamayacağını iyi
bilen büyük oğlu Ferat (Dördüncü Ferat), babası ve 29 kardeşini öldürüp tahta
kendisi oturdu. Önde gelen Part soylularına ve ailelerine de aynı şiddeti
uyguladı. Part generalleri ve soylularının bir bölümü çeşitli ülke ve kentlere
sığınmak zorunda kaldılar. Bunlardan bazısı Romalılar’ın korumasına girdi.
Kaynaklarda Dördüncü Ferat’ın kendisinin Vonones, Rhodaspes, Seraspadanes ve
Ferates adlarında dört oğlundan sözedilir. Bunların hepsi de Roma’ya sığınmış
olabilir. En büyükleri Vonones’tir. Roma’daki bir yazıtta Dördüncü Ferat’ın
dört oğlundan Rhodasp (-es) ve Seraspadan (-es)’ın adları geçmektedir.
Kaynaklara göre Dördüncü Ferat’ın en az 4 veya 5 karısı vardı. Bunlardan biri
Musa (Thea Musa, Thermousa) adında bir İtalyan kadındı. M.Ö. 2 yılında bu kadın
kocası Dördüncü Ferat’ı zehirleyerek öldürdü ve tahta onun kendisinden olma
oğlu Beşinci Ferat’ı oturttu.
Bu tarihten sonraki gelişmeler özetle şöyledir:
Beşinci Ferat, M.S. 4 yılında ya öldürüldü ya da sürüldü. Bu tarihten itibaren
Part tahtında ilkin Orosdes III adında biri görünür. Ama çok geçmeden bir
isyanda öldürülür.
Bunun üzerine Dördüncü Ferat’ın Roma’da bulunan en büyük oğlu Vonones, Roma’dan
getirtilip tahta oturtuldu (M.S.7/8-12). Ama onun Roma’da edindiği karakter
sorunlara yolaçtı. Onun yerine o sırada Azerbaycan (Medya) valiliği yapmakta
olan bir diğer Arsaklı, Artabanus III, kıral seçildi (M.S. 12-38). Artaban
(-us) III, az sonra aktaracağım geleneğe göre Vonones’in kardeşidir.
Vonones ile Artabanus arasında patlak veren iç-savaştan galip çıkan Artaban-us
oldu.
Partiya’nın kendisinde tahtı yitiren Vonones, Kırmanciye’ye sığındı ve burada
boşalmış bulunan Kırmanciye tahtına oturdu.
Dördüncü Ferat Evi’nden benim saptayabildiğim ilk Kırmanciye yöneticisi
Vonones’tir. Onun yönetimi uzun sürmez. M.S. 15 veya 16 yılında tahtı bırakmaya
mecbur edilir.
Pehleviler (Partlar)’in çeşitli kollarından sözedilir. Bunlardan biri Karen
Evi’dir. Karen-Pahlav ünvanı taşırlar. Bu ad Farsça’da Qarin, Latince
söylenişte Carenes şekline girer. Erzurum’un eski adlarından Karin (Kalikala),
sanırım bu evin adından kalmadır.
Part tahtı üzerinde Vardan (-es) ve Gotarz (-es) adlı kardeşlerin birbiriyle
savaştıkları ve imparatorluğu aralarında payetmekte oldukları kaotik bir
ortamda, Pehleviler’in Karen-Pahlav kolu bu defa da Dördüncü Ferat’ın Roma’da bulunan
torunlarından Meherdates’i getirtip Part tahtına oturttu (M.S.47/48). Ama o,
uzun yönetemedi. Çünkü iç savaşın galibi Gew Evi’nden Gotarz II yönetimi ele
geçirdi (38-51).
Burdaki bilgiden hareketle Dördüncü Ferat ve soyunun Partlar’ın Karen Evi’yle,
başka deyişle Karen-Pahlavlar koluyla ilişkisi görülebilir.
Karen-Pahlavlar’ın Kırmanciye sektörü kendi cedlerinden Kam-Sar’ın adıyla
Kamsarakan Evi diye bilindi. Bu adla Kamsarakanlar, Kamsaryan veya Gamsariyan
gibi şekiller altında karşılaşırız. Bu aynı ev daha sonraki kuşaklardan bir
diğer cedleri olan Arsak III’ün adından dolayı Arşakuniler (Arsarunik) diye de
ünlenmiştir.
Dersim geleneğinin Khal Ferat Oğulları dedikleri benim düşünceme göre ağırlıkla
Partlar’ın (Pehleviler’in) bu kesimine mensupturlar.
M.S. 50 yılında Behistun’a kazıdığı yazıtta Gotarzes II, kendisini ‘Gew (Gev)
oğlu Gotarzes’ diye tanıtmaktadır. Burada okuyucunun Dersim aşiretlerinden
birinin adının da ‘Gew’ olduğunu hatırlaması gerekir. Gew, Partlar döneminin
ünlü İran evlerinden veya aşiretlerinden birinin adıdır. Gew Evi’nin merkezi
Hırkaniye’ydi. Bu evin adı Firdevsi’nin Şahname’sinde de geçer. Şahname’deki
Gew adının bir Part kıralı veya önderine referans olduğu sanılıyor. Kısacası,
bu ev veya aşiret de Partlar’la ilişkilendiriliyor.
Gotarz II’nin yerine Vonones II geçti.
Ferdinand Justi, Vonones II’yi Dördüncü Ferat’ın oğullarından biri veya bu
aileden birisi olarak tanıtan bir görüşe işaret eder (Bk. Justi, İranisches
Namenbuch).
Vonones II’den sonraki Part kıralı Vologases I (Valarş, M.S.51/52-79/80)’dir.
Onun kardeşi Pacorus Medya (Azebaycan) kıralı, diğer kardeşi Tiridates ise
Kırmanciye kıralı idi.
Daha sonra Part tahtında sırasıyla Pacorus II (78-115/6), Artaban (us) IV ve
Osroes göründüler (Chosroes, 109/110-128/9).
M.Ö. 247’deki isyanla başlayan Part tarihi yaklaşık 500 yıl sonra M.Ö. 224’teki
Sasani isyanıyla son buldu. Bu sırada İran’da yönetimi kaybeden Partlar,
özellikle Kırmanciye’de tutundular. Kırmanciye, Partlar’ın Sasaniler’e karşı
neredeyse tek ve en uzun süreli direniş üssü haline geldi. Böylece Kırmanciye’de
Part yönetimi birkaç asır daha devam etti.
Hemen yukarıda Dördüncü Ferat’tan sonraki Part tarihi hakkında bir özet verdim
ve bazı değerlendirmeler yaptım. Ama Part tarihinin bu kesiti hakkında bir de
geleneğin söyledikleri vardır. Eldeki bilgileri bir de gelenekle birlikte ele
alıp değerlendirmek zorunludur.
DÖRDÜNCÜ FERAT VE ÇOCUKLARINA İLİŞKİN GELENEK
Bu geleneği aktaran Ermeni tarihinin babası olarak kabul edilen Moses
Khorenatsi’dir.
Kırmanciye’yi (Ermenistan’ı) Hiristiyanlığa çevirenler Khorenatsi’nin aktardığı
geleneğe göre Part kıralı Dördüncü Ferat (Arşavir)’ın halefleri, daha doğrusu
O’nun oğlu Artaşes’in ailesi/soyu olmuştur.
Khorenatsi, Part kıralı Dördüncü Ferat’tan Arşavir adıyla sözediyor.
O’nun naklettiği geleneğe göre, Dördüncü Ferat’ın, yani gelenekteki ismiyle
kıral Arşavir’in 3 oğlu, 1 kızı vardı.
Yaş sırasıyla, 1) Artaşes, 2) Karen, 3) Suren, 4) Koşm (kız çocuk).
Babaları Arşavir (Dördüncü Ferat) ölünce, bu dört kardeş arasında taht üzerinde
iç-savaş patlak verir. Tahtı Artaşes ele geçirir. Onu tanımayarak isyan eden
Suren ile Koşm, Karen’i desteklediler.
Kendisi de Part asıllı olan Edessa kıralı Abgar bu anlaşmazlığı çözmek üzere
Horasan (Belh)’a gider. Sonuçta şu formül üzerinde uzlaşılır:
En büyük oğul Artaşes (Ardases) tahtta kalacak ve sonraki Part kıralları da
onun soyundan olacak. Artaşes soyu tükenirse taht sırası ilkin Karen koluna,
daha sonra da Suren koluna gelecektir.
Böylece Artaşes, III. Artaban ünvanıyla yönetimi eline alır (M.S. 11/12-38/40).
Varılan anlaşma gereği Artaşes’in erkek ve kız kardeşlerinin soyu ülkenin diğer
soylu evlerinden daha ayrıcalıklı bir statü olarak, kıralın öz-soyu, başka deyişle
kandan-Arsaklı anlamında ‘Pahlav (Bahlav)’ ünvanı/soyadı alırlar.
Böylece kıral Artaşes’in iki kardeşinden türeyen evler ‘Karen Pahlav’ ve ‘Suren
Pahlav’ olarak, bacısı Koşm’un mensup olduğu ev ise ordunun baş kumandanı olarak
atanan kocasının ünvanı ile ‘Asbahaped-Pahlav’ diye bilinirler.
Asbahaped-Pahlav; Sipahi-Başı, Sipeh-Salar, Leşker-Keş, General anlamına
gelmektedir.
Dolayısıyla geleneğe göre ünlü Part evleri/aşiretleri, Pehleviler’in adı geçen
üç kolundan çıkmadır; onlardan gelmedirler.
Bunun hepten doğru olması elbette düşünülemez. Ama gelenek budur.
Buraya kadarki bilgileri ve bu geleneği değerlendirirken Dersim rivayetlerinden
birinde Şah Hasan’ın dört oğlundan sözedildiğini ve bu dört oğuldan birinin
Ferat adı taşıdığını hatırlamakta yarar vardır. Şah Hasan’ın kardeşi gibi
tanıtılan Seyit’in çocukları arasında ise Gew adında biri sayılır. Ferat ve Gew
adları Partlar’la ilişkilidir.
Şah Hasan-Seyit geleneği, Dersim’e daha geç tarihte gelenlere aittir. Khal Mem-Khal
Ferat geleneği ise Dersim’in daha eski halk tabakasıyla ilgilidir.
Ama erken ve geç Dersimliler’in kendileri gibi, geleneklerindeki bazı
motiflerin ve adların da birbirine karıştığı düşünülmek zorundadır. Sözgelimi
gelenekteki dört rakamı, Ferat ve Gew adlarının sonraları yanlış yere monte
edilmiş olması mümkündür.
Dördüncü Ferat evine ilişkin geleneği ve tarihsel nitelikte verileri
değerlendirirken bu tür ayrıntıların da hesaba katılması gerekir.
SEYFİ CENGİZ
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder