Tarih çalışmamda Dersim geleneğindeki Khal Ferat adının Partlar’a referans olduğu sonucuna varıyorum. Bu bölümün devamında Dersim’in Khal Ferat grubu aşiretlerinin orijini konusundaki bu görüşümün bir özetini vereceğim. Bu özetin daha rahat anlaşılması için Partlar ve Sasaniler hakkında bir girişe ihtiyaç vardır.
Aşağıdaki anlatımda Ermenistan yerine sözcüğün geniş anlamında Kırmanciye terimini kullandığımı bir kez daha anımsatmak zorundayım.
PARTLAR VE SASANİLER DEVRİ
ESKİ PARTLAR
Partlar hakkında bir iki önemli uyarı zorunludur.
Birincisi, Partlar’ın dili onların orijini hakkında fikir vermez. Çünkü onlar İran’a girdikten sonra kendi öz dillerini bırakıp Pehlevice’yi yönetim dili olarak üstlendiler. Pehlevice (Partça)’nin resmi dil oluşu ve yayılışı Part yayılmasıyla örtüşüyor gibi.
İkincisi, Part adı da onların kendi öz adı değil. Dolayısıyla bu isim de onların orijini hakkında bir ipucu sağlamıyor. Çünkü bu adı İran’ın Parthava eyaletini (Partiya, Bactriya, modern Horasan) istila ettikten sonra aldılar. Parthava satraplığının adı Elamit dilinde ‘Partuma’, Mısır dilinde ‘Prtyw’s’, Akadca’da ‘Partu’dur.
Bu istila veya göç M.Ö. 250 yılı dolayında yeraldı.
Bu demektir ki, bu tarihten önceki dönemde, sözgelimi Asur, Akamenid ve Heredot dahil Yunan kaynaklarında kendilerine Partlar adıyla referans verilenler Parthava eyaletinin M.Ö. 250‘den önceki erken halkıdır.
Horasan (Baktriya)’ın M.Ö. 250’den evvelki halkı olan asıl ya da eski Partlar hakkındaki ilk bilgiyi Asur kıralı Esarhaddon’un yazıtlarında buluyoruz. M.Ö. 673’te Parthava eyaletine bir baskın yapan Asur kıralı Esarhaddon’un esir ettikleri arasında iki enteresan isim geçer:
‘Partukkalı Zanasana’ ve ‘Partakkalı Uppis’.
Akamen devletinin kurucusu Kurus (Cyrus), M.Ö. 546-639 tarihleri arasındaki Doğu seferi sırasında zapt ettiği Parthava eyaletinin yönetimini Darius’un babası Hystaspes’e bırakır. Hystapes, Zerdüşt’e koruma verdiği rivayet edilen yöneticidir. M.S. 521 yılı dolayında Parthava eyaleti taht için mücadele eden Med Fravartiş’in önderliğinde Hystapes’e karşı isyan eder. Behistun yazıtı Parthava eyaletinin adını bu olay nedeniyle de kayda geçirmektedir. O tarihte bu eyalet Hırkaniye’yi de içeriyordu ya da onunla birleşikti.
Akamen imparatorluğunun eyaletlerini ve sınırlarını gösteren Heredot’taki listede bu eyaletin sonraları Hırkaniye’den koparılıp Chorasmiya (Harzem) ile birleştirildiği görülmektedir. Yine Heredot’un aktardığına göre Akamen kıralı Xerxes’in Yunanistan seferine bu eyaletin sakinleri olan Partlar, Pharnaces’in oğlu Artabazus kumandasında bir birlikle katılmışlardır. Akamenler ile Büyük İskender’in Makedonları arasındaki ünlü Arbela (Erbil) savaşında Pathava halkı Akamenler’in safında savaştı.
Darius III ölünce Parthava eyaleti de İskender’in eline geçti.
Son Parthava (Partiya) satrapı Phrataphernes Hırkaniye’de İskender’e teslim oldu ve onun yerine yine bir Part olan Mısır’dan Amminaspes atandı. İskender’in Makedonları döneminde Partiya tekrar Hırkaniye ile birleştirildi. M.Ö. 316’dan sonra ise Partiya eyaletinin Bactriya ile birleştirildiğini görmekteyiz.
Part ve Parthava (Partiya) adları, Pahlav, Pahlavi, Pehlevi vb şekiller altında da görünürler. Pahlav, Pahlavi veya Pehlevi gibi şekilleri Part ve Partiya sözcükleriyle ilişkilendirenler olduğu gibi, bunların kökeninin Belh (Bahl) kelimesi olduğunu söyleyenler de vardır. Ermeni kaynakları Partlara Bahlavuni (Pehlevi) der. Pahlawan, Pahlalı demektir. Bu aynı bölge Baktriya diye de bilinir.
Özetlersek, tarihte ‘Part’ adıyla bilinen iki adet kavim vardır.
Bunlardan birincisi M.Ö. 250’den evvel İran’ın Parthava eyaletinde yaşayan halktır. Yukarıda bu halk hakkında bilinenleri kısaca toparladım.
İkincisi ise, M.Ö. 250’den itibaren bu eyaleti istila edip bu halka ait Part adını ve bu halkın dili olan Partça veya Pehlevice’yi üstlenen istilacı halktır.
O halde Partlar derken, bu ayrımı akılda tutmalı. Ama, tüm kaynaklar M.Ö. 250’den sonraki Part tarihini, Part adını sonradan alan halkın tarihi olarak anlatırsa da, bizler ad ve dil örtüşmesi nedeniyle bu iki kavmin tarihinin M.Ö. 250’deki istiladan sonra birbirine karıştığını, bu tarihten sonra ikisinin tarihlerini ayırmanın olanaksız hale geldiğini düşünerek fikir yürütürsek daha gerçekçi davranmış olacağız.
Tıpkı Hititler’in adını aldıkları Hattileri karanlığa itmeleri gibi, Partlar da adını ve dilini aldıkları halkı karanlığa ittiler, yanısıra kendi kimliklerini de az çok gizemli hale sokmuş oldular.
PART ADINI SONRADAN ALANLAR
M.S. 3’üncü yüzyıl ortalarında İskender’in haleflerinden Selekus’un kurduğu Selukid imparatorluğu zor durumdaydı. Bu dönemde Baktriya valisi Diodotus’un isyan edip kendisini kıral ilan ettiğini görürüz. Ardından M.Ö. 247 dolayında Partlar da Selukid (Makedon) hakimiyetine karşı isyan ettiler.
İşte tam buradadır ki Eski Partlar (Asıl Partlar)’ın dönemi kapanır, onları zapt edip adlarını ve dillerini alan istilacı kavmin tarihi başlar.
Ama bu istila onların ilk gelişi değildi.
Neilson C. Debevoise, 1938’de yayınlanan ‘A Poitical History of Parthia’ adlı eserinde Uruk’ta bulunan M.Ö. 213 yılına ait tabletlerde sonradan Part adını alan bu istilacı halkın uzak geçmişin Gutileri ile bir ve aynı halk olduğuna işaret edildiğini yazmaktadır.
Ünlü Gutilerle bu bağlantıları bu halkı daha da önemli kılmaktadır.
Part adını sonradan alan bu istilacı kavim kimdi?
Bu istilacıların asıl adının Parni (Aparni) olduğu sanılıyor.
Parniler Yunanlılar’ın Daha (Dahae) adıyla tanıdıkları bir aşiret federasyonuna dahillerdi. Kurus’un Doğu seferleri ile ilişkili olarak duyulan Dahae adının ‘soyguncu’ anlamına geldiğini düşünenler vardır. Farslar’ın yabani ya da göçebe çöl aşiretlerine ‘soyguncu’ anlamında Dahae dedikleri söylenmektedir. Ortaçağlardaki Dihistan eyaletinin adı Daha aşiret konfederasyonundan gelmeydi. Akamenler’in kurucusu Kurus (Cyrus), yaşamını bu Dahaeler ile savaşırken yitirmişti. Heredot ise Kurus’un Massagetlerle savaşta öldürüldüğünü yazmaktadır.
O halde Dahaeler ile Massagetler aynıdır.
Massagetler, İskit adı verilen stoka mensuptur. Alanlar adıyla bilinenlerin eski Massagetler olduğu şeklinde bir görüş vardır. Kafkas grubu halklarından Ossetler, Alan’dır.
Kısacası en azından Massagetler ile Dahaeler’in her ikisinin de İskitler (Sakalar) denen gruptan oldukları kesindir. Partlar, İskit stoktan İrani bir halktır.
Arsaki (Part) hanedanlığı Parniler adlı aşiretten çıkmadır. Bunların Partiya (Baktriya, Horasan) bölgesine İskender’in ölümünden sonra göçtükleri kayddedilir.
Parniler, bu göçü veya istilayı takiben Part adıyla bilinmeye başlarlar.
Onların tarihi bu bölgede Makedonlar’a karşı M.Ö. 247 yılında yaptıkları isyanla başlatılır. Bu isyan Makedonlar’ın Horasan valisine karşı patlak verir. İsyanın başını Parni aşiretinin reisleri Arsak ve Tiridat (Allahverdi) kardeşler çekerler. Bu iki kardeş yine Arsak adını taşıyan birinin soyundandırlar. Bu nedenle tüm Part kıralları cedlerinden dolayı Arsak (Arşak) ortak kimliğiyle ünlendiler. Arsak adını kollektif bir ad ve ünvan gibi kullandılar. Onların kişisel kimliklerinin pek bilinmeyişinin bir nedeni budur.
İran destanında Partlar’a Eşk-Eşkaniyan diye referans verilir. Bu destanda kronoloji karıştırılmakta, Partlar (Arsakiler) dönemine ait olaylar yanlış şekilde Keyaniler kısmına entegre edilmektedir.
Part kıralları Arsak evinden olmak koşuluyla Partiya soyluları tarafından belirleniyordu. Akamenler çağının Yedi İranlılar olarak adlandırılan en ünlü yedi evi gibi, Partlar çağında da sayıları kesin olmayan önde gelen bazı soylu evler vardı.
Bunlardan adları en sık anılanlar şu dört evdi:
Suren Evi (Surenler, Suren-Pahlavlar):
Üsleri Seistan (Sakastan)’dı. Bu evin en ünlü figürü M.S. 53’de Harran civarında Roma generali Crassus’un ordusunu hezimete uğratan General Suren’di. Bu savaşta Part ordusunu kumanda eden Suren (Surenas), bu büyük zaferi takiben bir efsaneye dönüştü. Bir görüşe göre İran Destanı’nındaki ünlü Rustem, General Suren’dir. Bu evin adı ve ünvanının ondan kaldığını düşünenler vardır.
Karen Evi (Karen-Pahlavlar):
Üslerinin Medya (Azerbaycan)’daki Nihawand olduğu sanılıyor.
Gew Evi (Yunanca’da Geopothros):
Merkezleri Hırkaniye’ydi. Firdevsi’nin kaleme aldığı Şahname’de geçen Gew adının bir Part kıralı veya önderine referans olduğu sanılıyor.
Mihran Evi: Üsleri Rey kentiydi. Sasani ordusunun generallerinden olup bir aralık Sasani tahtına oturan ünlü Behram Çupin bu evdendi.
Gelenek tüm bu evlerin bir sonraki bölümde sözünü edeceğim Part kıralı Dördüncü Ferat’ın çocuklarından türediğini söyler. Ama pek gerçekçi görünmeyen bir anlatımdır bu. Çünkü bu evlerin bazısı oldukça eskidir.
Ama bu geleneğin Dersim geleneklerinden biriyle paralelliği dikkate değer bir noktadır.
PART YÖNETİCİLERİNDEN BİR BÖLÜMÜ VE DÖNEMLERİ HAKKINDA KISA BİLGİLER
Part yöneticilerinden bir bölümü ile dönemleri hakkında kısa bilgiler vermekte yarar vardır.
Kardeşlerden Arsak (Arasak I), başlattığı isyanının başarısı üzerine Kuşan (Kuçan) civarındaki Asaak’ta taç giydi. O dönemde Zerdüşt oldukları için kutsal ateş sürekli canlı tutuldu. Arsak’tan sonra tahta İkinci Arsak olarak da bilinen kardeşi Tiridat geçti (247-
‘Kıralların Kıralı’ anlamında ‘Büyük Arsak’ ünvanı alan Mihrdat, kendisinden önceki adaşı gibi yetenekli biriydi. İstilacı Sakalar’ı geriletti.
Partlar Kırmanciye’de ilk olarak ‘Büyük Arsak’ ünvanlı bu Part kıralı zamanında, M.Ö. 112/1 dolayında göründüler. Bu tarihte Kırmanciye üzerine bir sefer yapan Mithradat, Kırmanciye kıralı Artavasd’ın en büyük oğlu Tigran’ı esir edip birkaç yıl Part sarayında tuttu.
İşte bu olay Partlar’ın Kırmanciye’de ilk görünüşü oldu.
Doğu’dan Batı’ya doğru Makedonları gerileterek genişleyen Partlar, yine Makedonlar’la savaşarak Batı’dan Doğu’ya doğru ilerlemekte olan yeni bir dünya gücü olarak Romalılar ile karşı karşıya gelmek üzereydiler. Doğu-Batı savaşında Akamenler’in yerini Partlar, Makedonlar’ın yerini de Romalılar dolduruyordu. Kırmanciye, Partlar ile Romalılar arasında önemli bir anlaşmazlık konusu ve savaş alanı haline geliyordu.
Part sarayında birkaç yıl rehin kalan Tigran, babasının ölümü üzerine Part birlikleri eşliğinde M.Ö. 94’te ülkesine geri getirilip tahta oturtuldu. Coğrafyacı Strabo’nun yazdığına göre Tigran, kendisine verilen desteğe karşılık olarak Kırmanciye’de 70 vadiyi Partlar (Feratlar)’a bıraktı.
Bu demektir ki, M.Ö. 94 yılında Partlar Kırmanciye’ye yerleşmeye başlar.
M.Ö. 58/7’de Part tahtında Üçüncü Ferat vardır. Üçüncü Ferat, kendi öz oğulları Orodes (Hyrodes) ve Mithradates tarafından öldürüldü. Büyük kardeş Mithradat III çıktı tahta (58/7-
Partlar ile Romalılar arasında ilk çetin karşılaşma Orodes II zamanında cereyan etti (57-37/6). M.Ö. 53’te Harran kenti civarında Roma generali Crassus’un ordusu ile savaşta Part tarihinin en şanlı sayfası yazıldı. Bu savaşta Part ordusunu kumanda eden Suren (Surenas), bu büyük zaferi takiben bir efsaneye dönüştü. İran Destanı’nın ünlü Rustem’i çok büyük bir olasılıkla bu savaşı yöneten Suren’dir. General Suren’in kişisel adı bilinmiyor. Ona mensup olduğu evin ismi olan Suren adıyla referans veriliyor. Kişisel adının İran destanınındaki ünlü Rustem olduğu sanılıyor. Rustem, İran destanının en güçlü karakteri, İran kahramanlarının en ünlüsüdür. Kronolojiyi karıştıran İran destanı Arsaki (Part) kahramanları Keyaniler bölümüne entegre ediyor.
Harran’daki Part zaferini takiben Fırat Nehri Part-Roma hududu olarak tanındı.
Bu tarihten yaklaşık elli yıl sonra, yani kabaca Miladın başlarında, Dördüncü Ferat’ın en büyük oğlu Vonones’le birlikte, daha kesin manada ise M.S. 54’de Tiridates’le birlikte Kırmanciye’de yönetim Partlar’ın (Arsakiler’in) bir kolunun eline geçer ve asırlarca onlarda kalır.
Kırmanciye’de Khal Ferat yönetimi aslında Part kıralı Dördüncü Ferat’ın büyük oğlu Vonones’le başlar. Ama sık sık kesintiler yaşanır. M.S. 54’te Khal Ferat evinin Kırmanciye’deki yönetimi daha bir istikrar kazanır. Böylece Kırmanciye daha kesin şekilde Partlar’ın Dördüncü Ferat evinin Kırmanciye kolunun yönetimine girer. Bu kol ilkin Kam-Sar, daha sonraları ise Arşak adlı cedlerinden dolayı Kamsarakanlar ve/veya Arşakuniler diye de bilinmiştir. Bunların yönetimi M.S. 428’e dek sürer. Yani Sasaniler altında bile uzunca bir dönem Kırmanciye onların yönetiminde kalır.
SASANİLER (M.S. 224/226-651)
Partlar, Sasan Evi (Banu Sasan) tarafından devrildi. Sasanileri iktidara getiren bu harekete Magiler adıyla bilinen Zerdüşt din adamları sınıfının öncülük ettiği anlaşılıyor.
Altıncı yüzyıl Bizans tarihçisi Agathias, bu hareketin Magiler’i iktidara getirdiğini yazmaktadır. Sasan denen figürün bizzat kendisi de geleneğe göre Persopolis’teki Anahita tapınağında bir yüksek rahipti. Ondan ‘Şeyh Sasan’ olarak sözedilmesi ve dolaşıcı bir derviş tipi olarak resmedilmesi de bu yüzden olmalı.
Partlar’ı devirip Sasani devletini kuran isyanın başını Ardaşir çekti. Bu komplo ya da devrim Fars eyaletinden başlayıp gelişti. İsyanın lideri Ardaşir, Sasan’ın soyundandı. O da ceddi Sasan gibi Magiler sınıfına mensuptu. Sasan Evi, bu sınıfla yakından ilişkiliydi. Başka deyişle rahipler partisini temsil ediyordu. Part yönetimi bu sınıfın öncülüğündeki bir koalisyon tarafından devrildi. Birçok kaynağa göre İran’da Magiler denen kastı iktidara ilk taşıyan Ardaşir’di (224-240). Ardaşir, Akamenler benzeri bir imparatorluk kurmak için çalıştı. O büyüklüğe ulaşmasa da ona hayli yaklaşan Sasani imparatorluğu böyle doğdu. Çıkış yeri ve ilk başkenti Fars’taki Stakhr kenti olan bu imparatorluk, sonraları Elam’daki Susa’dan, bazen Hamedan’dan ve bir dönem de Irak’ta modern Anbar kenti civarındaki eski Part başkenti Ctesiphon (El Madain, Mahoze)’dan yönetildi.
Sasani şahları fanatik Zerdüştçü idiler. Onlardan dördünün adları Hürmüz, birkaçının da Yazdgerd’dir. Hürmüz, eski İran süper tanrısı Ahura Mazda adının Farsça şeklidir. Birkaç Sasani şahı ise Şapur adını taşırlar. Bu adın tam şekli Şah-Pur (Şah-Puhar) olup Şah-Oğlu anlamına gelmektedir.
Romalılar’a karşı seferlerinde Harran, Nisibis ve Hatra’yı zapteden Ardaşir’in yerine Şapur geçti. Gilan’ı zaptetti, Kırmanciye’nin kendisine karşı direnen Part-asıllı kırallardan Hüsrev ve Artavazd’la savaştı. Transkafkasya’nın çoğunu kendisine bağladı ve doğuda imparatorluğun sınırlarını Ortaasya’daki Kaşan, Kaşgar ve Taşkent’e dek genişletti. İleri yaşlarında Manes’in düşüncelerine ilgi duydu. Ama onun yerine geçen oğlu Behram I, Zerdüşt rahiplerinin kışkırtmasıyla Manes’i hapsedip öldürttü. O’nun zamanında Zerdüştlük ‘devlet kilisesi’ olarak pekişti. Yerine geçen Behram II, Dersim geleneğinin Khal Ferat Oğulları dediği Kırmanciye’nin Part-asıllı yöneticilerini etkisizleştirmek için uğraştı. Kırmanciye tahtına Şapur I’in oğlu Narses’i oturttu. 293 yılında Behram III’ü devirip Sasani tahtına oturan Narses (Nerseh), Roma tarafından desteklenen Kırmanciye kıralı Tiridates’i devirdi. Bu arada Mezopotamya’yı da Roma’dan geri aldı (296). Narseh döneminde Manesçiler Roma imparatorluğunda tehdit olarak görülmeye başlanan önemli bir güç olmuşlardı. Nitekim 297 yılında Roma imparatoru Diocletian Manesçi propagandayı suç sayan ve yasaklayan bir ferman çıkarmıştır. Roma ile Sasaniler arasındaki rekabet nedeniyle Nerseh, Manesçiler’in desteğini kazanmak için onların propaganda faaliyetlerine toleranslı davrandı.
Yaklaşık bu sıralarda, yani Nerseh döneminin sonlarında Kırmanciye yönetimi Hiristiyanlığı resmi din olarak benimsedi (301).
Khal Ferat yönetiminin bu tercihi ülkenin rotasını ve kaderini değiştirdi. Çünkü bu tercih ülkeyi 312 yılında Hiristiyanlığı devlet dini haline getiren Roma imparatorluğu ile dinsel ve siyasal alanda daha sıkı bir ittifaka yöneltirken, devlet dini Zerdüştlük olan Sasaniler’le kopuş sürecini başlattı. Kırmanciye’nin 387/8 yılında Roma ve Sasani devletleri arasında ikiye bölünmesinde bu tercih belirleyici rol oynadı.
‘Adil’ diye tanınan Hürmüz II (302-309)’den sonra Sasani tahtında soylular ile rahipler zümresinin yönlendirdiği Şapur II belirdi. En uzun yöneten Sasani şahı oydu (309-79). Horasan’ın Ni-şapur kenti, bu kenti kuran Şapur II’nin adını taşıyor. Kırmanciye üzerinde Khal Ferat yönetimi ve Romalılar’la savaştı. Kırmanciye kıralı Pap’ı öldürttü, babasının gözlerini oydu. Manesçiler’i, Yahudi ve Hiristiyan toplulukları cezalandırdı.
Kırmanciye’nin Romalılar ile Sasaniler arasında ikiye bölünmesi 387 yılında Şapur III zamanında yeralırsa da, sık sık Behram IV’e maledilir (388-399). Behram IV, tahta çıkmadan önce Kirman’ı yönettiği için ‘Kirmanşah’ ünvanı taşıyordu. ‘Kirmanşah’ kentini o kurdu. Yerine oğlu Yezdgerd I geçti (399-420). Yezdgerd I’den sonra da onun oğlu Behram V yönetti (420-438). Bu Sasani şahı daha ziyade Behram Gor (Behram Jur) adıyla ünlüdür. Onun zamanında Hiristiyanlara ibadet özgürlüğü tanınır. Böylece Sasani imparatorluğundaki Hiristiyanlar Batı kiliselerinden koparak ilk kez otonom bir İran kilisesi oluştururlar. Sasani devletinde kilise örgütlenmesi M.S. 5’inci yüzylda böyle başlar.
420’lerde Khal Ferat (Part) asıllı Artaşes’i Kırmanciye kıralı olarak atayan Behram Gor, 428’de onun yerine bir Sasani valisini koyar. Bu uygulama başında St. Sahak’ın bulunduğu Kırmanciye klerjisi ve halk arasında bir huzursuzluk yaratır. Biriken hoşnutsuzluklar Behram Gor’un oğlu Yazdgerd II zamanında (438-457) isyana dönüşür.
Sasan Evi’ne karşı ortaya çıkan bu isyanın başını Desim geleneğinin Khal Mem Oğulları diye referans verdiği Mamakanlar’dan Vardan çeker (M.S. 450/451).
Kırmanciye’deki Khal Mem hanedanlığının kurucusu bu isyanda yaşamını yitirip Kırmanciye kilisesinin azizleri arasına katılan St. Vardan Mamakan’dır.
Sasani devleti Arap/İslam istilasında yıkıldı. Araplar, Sasani imparatorluğunu Basra ve Küfe kentlerindeki askeri üslerinden hareketle yıktılar. Araplar ile Sasaniler arasındaki üç büyük muharebe, Kadisiye (636), Bağdat civarındaki Sasani başkenti Ctesiphon (637) ve Nihavand (641/2) kentlerinde yeraldılar. Son Sasani şahı Yazdgerd II’nin 651 yılında yakalanıp öldürülmesi Sasaniler’in sonu oldu. Bu tarihten sonra Kırmanciye’de Arap hakimiyeti kuruldu.
SEYFİ CENGİZ
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder